Στις αρχές Νοεμβρίου 2003, και έπειτα από 4 χρόνια αναμονής, το Νέο Ψηφιακό Πλανητάριο του Ευγενίδειου Ιδρύματος άνοιξε τις πύλες του για να υποδεχθεί επισκέπτες όλων των ηλικιών που ενδιαφέρονται για αστρονομικά, τεχνολογικά ή επιστημονικά θέματα. Για τις ανάγκες παρουσίασης του νέου χώρου, της τεχνολογίας, αλλά και των αλλαγών που περιλαμβάνει στη νέα μορφή του συναντηθήκαμε με την υπεύθυνη Δημοσίων Σχέσεων κα Εύη Γαρδίκη, τον τεχνικό διευθυντή κ. Μάνο Κιτσώνα και τον διευθυντή και καθ'ύλη αρμόδιο κ. Διονύση Σιμόπουλο, που ανέλαβαν -καθένας από τον τομέα του- να μας ξεναγήσουν στα ενδότερα του Πλανητάριου και να μας αποκαλύψουν τους στόχους και τις επιδιώξεις του ιδρύματος.
Ιστορικά στοιχεία
Τo Ευγενίδειο Πλανητάριο ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1966 όταν ολοκληρώθηκε n κατασκευή του κτηριακού συγκροτήματος του Ιδρύματος.
Στην αίθουσα του πλανητάριου υπήρχαν θέσεις για 243 άτομα κάτω από ένα ημισφαιρικό θόλο διαμέτρου 15 μέτρων και ύψους 10,5 μέτρων. Το κύριο προβολικό σύστημα ήταν ο "Παγκόσμιος Προβολέας" της Zeiss, που είχε ύψος 6 μέτρα, βάρος 2,5 τόνους, αποτελούμενος από 29.00 εξαρτήματα που δημιουργούσαν 10 μικρότερα προβολικά συστήματα.
Ολόκληρη η παραγωγή των προγραμμάτων γινόταν στο πλανητάριο, ενώ το κοινό του έφτασε τη μέγιστη δυνατή πληρότητά του (116.000 επισκέπτες το χρονο) το 1978 και από τότε έμεινε σταθερό σε αυτό το επίπεδο. Εκτός από τις προβολές, πραγματοποιούνταν κι άλλες δραστηριότητες όπως ομιλίες για αστρονομικά θέματα στο αμφιθέατρο του Ιδρύματος, εγκατάσταση ενός τηλεσκόπιου, δημιουργία μιας τράπεζας πληροφοριών σχετικών με την αστρονομία.
Η λειτουργία του Πλανητάριου σταμάτησε το 1999 λόγω των εργασιών για την κατασκευή του νέου πλανητάριου.
H αναμόρφωση και η επέκταση του παλαιού κτηρίου κόστισαν περίπου 24 εκατομμύρια εuρώ, ενώ την αρχιτεκτονική επίβλεψη ανέλαβε μία καναδική εταιρεία που κατάφερε να επιτύχει την αρμονική συνύπαρξη των παλαιών χώρων με την ανάγκη για τη δημιουργία ενός σύγχρονου και λειτουργικού νέου Πλανητάριου. Αν και το ποσό που δαπανήθηκε φαντάζει εξωφρενικό, η εξωτερική διαμόρφωσή του διατηρεί τη διακριτική, μάλλον λιτή, φιλοσοφία του προκατόχου του και το μόνο που προδίδει τη λειτουργία του κτηρίου είναι οι δεκάδες μαθητές που συγκεντρώνονται καθημερινά στον προαύλιο χώρο.
Η επέκταση του παλαιού κτηρίου έδωσε τη δυνατότητα στους υπευθύνους του ιδρύματος να πλαισιώσουν την κύρια δραστηριότητα του Πλανητάριου με μία σειρά από νέους χώρους, που ενισχύουν και συμπληρώνουν τον εκπαιδευτικό χαρακτήρα του ιδρύματος. Στο ισόγειο, ένα περιστύλιο παρέχει πρόσβαση στο χώρο εκθέσεων, στην αίθουσα συνεδριάσεων, στην καφετέρια του Πλανητάριου και σε μία βιβλιοθήκη με multimedia υλικό, ενώ μία εντυπωσιακή τζαμαρία παρέχει οπτική πρόσβαση στην αίθουσα ελέγχου των πλανηταριακών προβολών, την οποία οι εργαζόμενοι αποκαλούν χαϊδευτικό "Ten-Forward', οικειοποιούμενοι τη σχετική ορολογία του 'Star Trek". Η νέα βιβλιοθήκη του Πλανητάριου καλύπτει συνολική επιφάνεια 1.100 τετραγωνικών μέτρων και περιλαμβάνει μία πλούσια συλλογή από βιβλία, CDs, DVDs και υπολογιστές με πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Η πρόσβαση στο χώρο είναι ελεύθερη και η βιβλιοθήκη λειτουργεί ως δανειστική. Αυτό σημαίνει ότι όσοι θέλουν να συμπληρώσουν τις γνώσεις που προσέλαβαν από την πλανηταριακή προβολή, μπορούν να πάρουν υλικό στο σπίτι τους και να εμβαθύνουν στο θέμα που τους κέντρισε το ενδιαφέρον.
Στον εκθεσιακό χώρο η Γενική Γραμματεία Ολυμπιακών Αγώνων του Υπουργείου Πολιτισμού, σε συνεργασία με το Μουσείο Επιστημών (Science Museum) του Λονδίνου διοργάνωσε μία έκθεση με θέμα την "Επιστήμη των αθλημάτων" που εντάσσεται στο πλαίσιο των Ολυμπιακών Αγώνων. Παράλληλα, το ανακαινισμένο συνεδριακό κέντρο περιλαμβάνει σύγχρονο αμφιθέατρο 410 θέσεων, αίθουσα διαλέξεων 140 θέσεων και αίθουσα δεξιώσεων. Τέλος, στο ισόγειο βρίσκεται η καφετέρια που μεταξύ άλλων περιλαμβάνει μία οθόνη πλάσματος στην οποία θα προβάλλονται trailers μελλοντικών πλανηταριακών προβολών.
Η είσοδος στην κύρια αίθουσα του Πλανητάριου είναι άκρως εντυπωσιακή, αφού μπροστά στον επισκέπτη αποκαλύπτεται ένας χώρος 500 τετραγωνικών μέτρων με κλίση 23,5 μοιρών ως προς το οριζόντιο επίπεδο. Παρόλο που ο χώρος αυτός είναι πολλαπλάσιος της παλαιάς αίθουσας του Πλανητάριου, ο αριθμός των καθισμάτων περιορίστηκε σε "μόλις" 278 θέσεις με στόχο να δοθεί μεγαλύτερη άνεση στους θεατές. Υπάρχουν επίσης τέσσερις θέσεις για άτομα με ειδικές ανάγκες, ενώ το σύνολο των θεατών έχουν απρόσκοπτη και σχεδόν ιδανική οπτική πρόσβαση στο σύνολο του θόλου. Τα καθίσματα είναι μεταβαλλόμενης κλίσης και ξεκινούν από 40 έως 45 μοίρες στις πρώτες σειρές, ενώ προχωρώντας προς το πίσω μέρος της αίθουσας φθάνουν σε σχεδόν όρθια θέση. Αν και -προς το παρόν τουλάχιστον- οι θέσεις του Πλανητάριου δεν είναι αριθμημένες, η διαμόρφωση της αίθουσας παρέχει άνετη πρόσβαση από οποιαδήποτε θέση.
Η αμφιθεατρική διαμόρφωση του νέου Πλανητάριου καλύπτεται από έναν εντυπωσιακό θόλο διαμέτρου 25 μέτρων και συνολικής επιφάνειας 950 τετραγωνικών μέτρων. Το τεράστιο αυτό μέγεθος αντιστοιχεί σε δύο γήπεδα μπάσκετ, κάτι που μας τόνιζαν σε κάθε ευκαιρία οι υπεύθυνοι του ιδρύματος, επιφάνεια σχεδόν τριπλάσια έναντι του παλαιού που δεν ξεπερνούσε τα 350 τετραγωνικά μέτρα. Ο νέος θόλος είναι κατασκευασμένος από διάτρητα φύλλα αλουμινίου, έτσι ώστε να τον διαπερνά τόσο ο ήχος όσο και ο εξαερισμός, ενώ για το χρώμα του έχει γίνει ειδική μελέτη ώστε να επιτευχθεί το καλύτερο δυνατό οπτικό αποτέλεσμα σε συνδυασμό με τις προδιαγραφές του εξοπλισμού προβολής που χρησιμοποιήθηκε. Οπως μας τόνισε ο τεχνικός διευθυντής του Πλανητάριου, το ειδικό χρώμα που χρησιμοποιήθηκε καταφέρνει να ισορροπήσει μεταξύ της υψηλής φωτεινότητας του φιλμ και της χαμηλής φωτεινότητας των προβολέων, πετυχαίνοντας να αποδώσει σωστά τόσο το σκοτεινό ουρανό όσο και την εκτυφλωτική λάμψη των αστέρων.
Ο τεχνικός εξοπλισμός του Πλανητάριου κόστισε 6 εκατομμύρια ευρώ και
αποτελείται απ ό,τι πιο σύγχρονο έχει
να επιδείξει η τεχνολογία σήμερα. Τη
χρηματοδότηση του τεράστιου αυτού
προγράμματος ανέλαβε εξ ολοκλήρου
το Ευγενίδειο Ιδρυμα χωρίς την οικονομική συνδρομή του κράτους ή της Ευρωπαϊκής Ενωσης, αφού ο πρόεδρος
του ιδρύματος Νίκος Βερνίκος-Ευγενίδης διέθεσε 10 δισεκατομμύρια δραχμές για την επέκταση των εγκαταστάσεων και των δραστηριοτήτων του ιδρύματος πριν από το θάνατό του τον Νοέμβριο του 2000. Την απόφαση αυτή
υλοποιεί σήμερα ο διάδοχός του Λεωνίδας Δημητριάδης Ευγενίδης και, όπως
ανέφερε σε συνέντευξη που μας παραχώρησε ο κ. Σιμόπουλος, "για την κατασκευή του Πλανητάριου δεν επιβαρύνθηκε ο Ελληνας πολίτης ούτε ένα ευρώ".
Η πρόσβαση στην αίθουσα ελέγχου του Πλανητάριου είναι ελεγχόμενη και επιτυγχάνεται με ειδικές, μαγνητικές κάρτες. Στο χώρο επικρατούν ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας, με στόχο την προστασία του ευαίσθητου εξοπλισμού αλλά και των φιλμ τύπου ΙMAX που θα αρχίσουν να προβάλλονται πολύ σύντομα. Σχεδόν το σύνολο του ηλεκτρονικού εξοπλισμού υποστηρίζεται από συστήματα αδιάλειπτης παροχής ενέργειας UPS (Uninterruptible Power Supply), τα οποία σύντομα θα συμπληρωθούν έτσι ώστε σε περίπτωση διακοπής ρεύματος να υποστηρίξουν τη λειτουργία του Πλανητάριου μέχρις ότου τεθούν σε λειτουργία οι βοηθητικές γεννήτριες του ιδρύματος. Με απλά λόγια αυτό σημαίνει ότι σύντομα οι θεατές δεν θα μπορούν να αντιληφθούν το παραμικρό πρόβλημα κατά τη διάρκεια της προβολής, ακόμη και εάν στην περιοχή σημειωθεί γενικό black-out.
Το νέο Πλανητάριο έχει προσαρμοστεί πλήρως στις νεότερες εξελίξεις των οπτικοακουστικών παραστάσεων και της νέας τεχνολογίας, συνδυάζοντας την ψηφιακή τεχνολογία με τη σύγχρονη αναλογική παρουσίαση ταινιών και διαφανειών μεγάλης επιφάνειας (ΙΜΑΧ). Ο νέος εξοπλισμός επιτρέπει στις προβαλλόμενες εικόνες να καταλάβουν το σύνολο του οπτικού πεδίου του θεατή, δημιουργώντας έτσι την αίσθηση της ενσωμάτωσής τους στον εικονικό χώρο. Ο παλαιός εξοπλισμός ανήκει οριστικά στο παρελθόν, αφού στον πρώτο όροφο του κτηρίου οι επισκέπτες αντικρίζουν τον παλιό Αστρικό Προβολέα Zeiss με τη μορφή μουσειακού εκθέματος. Αξίζει να σημειώσουμε ότι αυτή ακριβώς είναι και η παλαιά, αρχική θέση του προβολέα, αφού ο παλαιός θόλος βρίσκεται ακριβώς από πάνω του.
Την θέση του ηλεκτρομηχανικού
Αστρικού Προβολέα Zeiss έχει καταλάβει το υπερσύγχρονο Ψηφιακό Σύστημα
Αστρικών Προβολών Digistar 3 της αμερικανικής εταιρείας προσομοιωτών
Evans and Sutherland και το Digital Sky
της Sky Skan. Το νέο σύστημα έχει τη
δυνατότητα παρουσίασης χιλιάδων
άστρων έτσι όπως φαίνονται από
οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη μας,
του ηλιακού συστήματος, αλλά επιπλέον και από οποιοδήποτε άλλο άστρο σε
απόσταση εκατοντάδων ετών φωτός
από τη Γη. Το σύστημα συνδυάζεται με
ένα νέο σύστημα κινήσεων και εμφάνισης των διάφορων αντικειμένων του
ηλιακού συστήματός μας: των πλανητών, του Ήλιου και της Σελήνης (με την
επωνυμία "S-M Projection"), που έχει
την ικανότητα να προσομοιώνει τις κινήσεις των αντικειμένων αυτών χιλιάδες
χρόνια στο παρελθόν ήτο μέλλον, ενώ
συγχρόνως θα μπορεί να αποδίδει επακριβώς την εμφάνιση που έχουν τα
αντικείμενα αυτά όπως φαίνονται καθημερινά με τη βοήθεια των μεγαλύτερων
επίγειων και διαστημικών τηλεσκόπιων
του κόσμου.
Ανάμεσα στον υπόλοιπο εξοπλισμό περιλαμβάνεται ένα ακόμη προβολικό σύστημα ακτινών λέιζερ (Krypton Laser Projection της εταιρείας Laser Fantasy International), που έχει σχεδιαστεί ειδικά για τη δημιουργία γραφικών αναπαραστάσεων αστρονομικών και φωτιστικών εφέ, ένα υπέρλαμπρο σύστημα προβολής της ProDome τεράστιων στατικών εικόνων προβολικής επιφανείας 950 τετραγωνικών μέτρων η καθεμία, ενώ στην παραγωγή πολυθεαμάτων θα χρησιμεύσει επίσης μία εκτεταμένη σειρά προβολικών συστημάτων βίντεο, διαφανειών, DVDs κ.λπ., με την επωνυμία "S-S Multimedia System". Όλα τα προβολικά συστήματα καθοδηγούνται πλήρως από το σύστημα αυτοματισμού με την επωνυμία "SPICE Automation". Τα επιμέρους στοιχεία μιας παράστασης προγραμματίζονται εκ των προτέρων, ενώ όλες οι δραστηριότητές τους ελέγχονται από έναν κεντρικό υπολογιστή. Το Πλανητάριο χρησιμοποιεί την τελευταία έκδοση του συγκεκριμένου λογισμικού που τρέχει σε Windows, επιτρέποντας τον έλεγχο ολόκληρης της λειτουργίας του Πλανητάριου, από τα φώτα στην είσοδο και στις σκάλες μέχρι τον ήχο μέσα ατην αίθουσα και τους προβολείς.
Η περιγραφή του εξοπλισμού του
Πλανητάριου δεν θα μπορούσε να ήταν
ολοκληρωμένη εάν δεν παραθέταμε τις
βασικές αρχές λειτουργίας του συστήματος. Οπως μας εξήγησε ο τεχνικός
διευθυντής του Πλανητάριου κ. Κιτσώνας, η εικόνα που παρακολουθούμε στο θόλο δεν είναι ενιαία, αλλά αντίθετα
αποτελείται από έξι διαφορετικές εικόνες (κανάλια) που ενοποιούνται με τη
βοήθεια ενός προγράμματος soft edge. Κάθε κανάλι αποτελείται από δύο προβολείς Barco 909, κάτι που παρέχει μεγαλύτερη φωτεινότητα, τους οποίους οι
επισκέπτες μπορούν να παρατηρήσουν
στη βάση του θόλου κατά την είσοδό
τους στην αίθουσα του Πλανητάριου.
Επομένως, υπάρχουν 12 προβολείς, που ανά ζεύγη δημιουργούν ένα κανάλι που στοχεύει σε μία συγκεκριμένη περιοχή του θόλου. Τα έξι αυτά κανάλια παίρνουν σήμα από αντίστοιχο αριθμό υπολογιστών, που με τη σειρά τους αναπαράγουν αρχεία MPEG ανάλυσης 1.024x768 pixels. Η χαμηλή αυτή ανάλυση περνά πρώτα από ένα σύστημα Advanced Video System (AVS) που την ανεβάζει σε 1.600x1.200 και το οποίο αναπτύχθηκε ειδικά για το ελληνικό Πλανητάριο. Σήμερα, το σχετικό λογισμικό διατίθεται εμπορικά από την εταιρεία που το ανέπτυξε, ενώ σύμφωνα με τους εκπροσώπους της αποτέλεσε το πιο δύσκολο σημείο του προγράμματος, αφού απαιτήθηκε περίπου ένας χρόνος για την ολοκλήρωσή του.
Οι υπολογιστές που χρησιμοποιούνται για την αναπαραγωγή των αρχείων MPEG χρησιμοποιούν επεξεργαστές Pentium 4 σε συχνότητα λειτουργίας από 2,4 έως 3,06GHz, εξοπλισμένοι με 1 GB μνήμη και κάρτες αποκωδικοποίησης βίντεο. Για τη δημιουργία ορισμένων οπτικών εφέ σε πραγματικό χρόνο χρησιμοποιείται εξοπλισμός της nVIDIA, ενώ το σύστημα διαθέτει ξεχωριστούς προβολείς για την αναπαραγωγή τους. Τα λειτουργικά συστήματα που χρησιμοποιούνται είναι τα Windows ΧΡ και 2000, ενώ όλο το σύστημα χαρακτηρίζεται από την αρθρωτή αρχιτεκτονική του, κάτι που επιτρέπει την εύκολη αναβάθμιση των επιμέρους συστημάτων με ισχυρότερους επεξεργαστές, κάρτες βίντεο κ.λπ. Επειδή κάθε κανάλι στοχεύει σε διαφορετικό μέρος του θόλου, η ανάλυση στο θόλο ανεβαίνει περίπου στα 4.800x3.600 pixels και στην πράξη αποδεικνύεται ικανοποιητική.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στο νέο Πλανητάριο υπάρχουν 3 σετ υπολογιστών που συνδέονται με τα κανάλια, δηλαδή σε κάθε κανάλι αντιστοιχούν 3 υπολογιστές. Εξ αυτών, τα δύο πρώτα σετ αναπαράγουν rendered βίντεο MPEG, ενώ το τρίτο real time ειδικά εφέ και άλλο multimedia υλικό, όπως βίντεο και εικόνες, τα οποία τελικά αναμειγνύονται στο σήμα που καταλήγει στους προβολείς. Η διαστημική εμπειρία ολοκληρώνεται από το νέο 6-κάναλο ψηφιακό σύστημα ήχου Digital Surround Sound System 5.1, που διανέμει τον ήχο σε πάνω από 40 ηχεία. Η συνολική εγκατεστημένη ισχύς του ηχοσυστήματος ανέρχεται σε 40.000 Watt και θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο ήχος δεν προέρχεται από τα αρχεία MPEG με τη μορφή AC3, αλλά από ένα ψηφιακό σύστημα tascam που συγχρονίζεται με το βίντεο. Πριν από την έναρξη κάθε πλανηταριακής προβολής, οι θεατές παίρνουν μία γεύση των ηχητικών δυνατοτήτων του συστήματος, αφού προβάλλεται ένα μικρό κλιπ κατά τα πρότυπα των συστημάτων ΤΗΧ ή Digital Sound στις κινηματογραφικές αίθουσες.
Τέλος, για τη διαδραστική επικοινωνία των θεατών στις διάφορες παραστάσεις έχει προβλεφθεί η εγκατάσταση ειδικών μονάδων ελέγχου με την επωνυμία "SS Interactive Controls" σε καθένα από τα καθίσματα. Πρόκειται για ένα σταυρόνημα με κουμπιά διαφορετικών χρωμάτων, μέσω των οποίων οι θεατές μπορούν να συμμετάσχουν σε ψηφοφορίες ή να απαντήσουν σε ερωτήσεις που προβάλλονται στο θόλο, πατώντας το αντίστοιχο χρώμα. Με τον τρόπο αυτό, θα έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν την εξέλιξη της παράστασης κατευθύνοντας τη ροή της προς διαφορετικές κατευθύνσεις, ανάλογα μετα ενδιαφέροντά τους, έτσι ώστε καμία παράσταση να μην είναι ακριβώς ίδια με την προηγούμενη! Ενας διαστημικός σταθμός που προβάλλεται στο θόλο θα μπορεί να στραφεί μέσα από την επιλογή του κοινού προς τον Ήλιο, τη Γη, την Αφροδίτη ή προς άλλες κατευθύνσεις. Οπως είναι φυσικό, η πορεία της παρουσίασης θα διαμορφώνεται ανάλογα με τις προτιμήσεις της πλειονότητας και με τον τρόπο αυτό θα μπορούν να δημιουργηθούν αναρίθμητα σενάρια εικονικής περιήγησης.
Για την προβολή κινηματογραφικών ταινιών, στο νέο Ψηφιακό Πλανητάριο έχει εγκατασταθεί το σύστημα προβολής κινηματογραφικών ταινιών μεγάλης επιφάνειας του αμερικανικού οίκου IWERKS, παρέχοντας τη δυνατότητα παρακολούθησης ταινιών τύπου IMAX για πρώτη φορά στη χώρας μας. Με το προβολικό αυτό σύστημα θα προβάλλονται ταινίες 70/15 (με μέγεθος δηλαδή του κάθε καρέ 70 χιλιοστών και 15 περφορέ) που έχουν δεκαπλάσια επιφάνεια εικόνας από τις ταινίες που προβάλουν οι συμβατικοί κινηματογράφοι των 35 χιλιοστών και 3 φορές μεγαλύτερη από το μέγεθος των Χολιγουντιανών υπερπαραγωγών. Πρόκειται δηλαδή για το μεγαλύτερο φορμά εμπορικού φιλμ που δημιουργήθηκε ποτέ, ενώ ο ήχος είναι ψηφιακός και μη συμπιεσμένος προσφέροντας αξεπέραστη πιστότητα και βάθος στην εικόνα. Οι ταινίες τύπου IMAX θα μεταφέρουν κυριολεκτικά τους θεατές σε διάφορες περιοχές του πλανήτη μας και έξω απ' αυτόν, κάτι που ήταν αδύνατον μέχρι σήμερα να γίνει τόσο ρεαλιστικά, ενώ η ευκρίνεια, η φωτεινότητα της εικόνας και το τεράστιο μέγεθος της οθόνης δημιουργούν στους θεατές την ψευδαίσθηση ότι βρίσκονται εκεί αυτοπροσώπως. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο προβολέας που βρίσκεται στην αίθουσα ελέγχου και ανυψώνεται κατά τη διάρκεια της προβολής, καταλαμβάνοντας περίοπτη θέση στο κέντρο της αίθουσας προβολής.